تکنیک های نمایش درمانی نگاهی به آیین درمانی( زار )

اجراهای آیینی از کهن ترین و تاثیرگذار ترین راهکارهای تخلیه روانی جوامع بشری بوده و هست، بیماری های روانی در روزگاران گذشته معلول قدرت­ های مافوق طبیعی شناخته می‌شدند و بیماری را نتیجه تسخیر ارواح خبیث می‌دانستند. شخص در اثر تسخیر ممکن است از بیماری با علائم جسمی و روحی رنج ببرد. رام کردن این ارواح که در سواحل جنوبی ایران به باد یا هوا معروف اند با برگزاری مراسمی تحت عنوان زار امکان پذیر است. زار در زمره اعتقادات معنوی این منطقه قرار دارد. مطالعه این آیین شفابخش به درک آداب و اعتقادات مردم حاشیه خلیج فارس کمک می‌کند و جنبه آیینی این موضوع بسیار بااهمیت است. زار که از قبایل ابتدایی شرق آفریقا باقی مانده است در اصل ریشه در شمنیسم دارد. شمنیسم عمدتاً پدیده ای دینی و مربوط به سیبری و آسیای مرکزی است. شمن با فرو رفتن به خلسه، برای درمان بیماری ها، با ارواح یاریگر و نیروهای آسمانی ارتباط برقرار می‌کند و از آنها استمداد می‌طلبد. از دیدگاه روان شناسی، برخی از علائم بادزدگی نشانه‏ای از جنون یا طبیعت هیستریک تعریف شده است و این علائم احتمالا از اختلال ‏ها و واکنش ‏های روانی فرد در برابر فشارها و تنش ‏های ناشی از وضعیت اجتماعی او ناشی می‌‏شود. آیین زار به عنوان جایگزینی برای توضیحات پزشکی متعارف، نوعی تفسیر از بیماری در اختیار می‌گذارد که علم توان معالجه آن را ندارد. مقاله حاضر در پی پاسخ به سرچشمه های تاریخی و روانی آیین زار با استفاده از اسناد موجود، مشاهده و مصاحبه با درمانگران، بیماران و برخی از افراد جامعه­ محلی سواحل جنوبی ایران است.

در فرهنگ اعتقادی شاخ آفریقا و مناطق نزدیک به آن در خاورمیانه، اصطلاح زار برای جن و اوراح پلیدی استفاده می‌شود که هرازگاهی فردی را تسخیر می‌کنند. این جن ها که سرگردان هستند وارد بدن افراد، به ویژه زنان می‌شوند و موجب بیماری ها و ناخوشی های متعدد می‌شوند. مراسم زار در واقع از آفریقا به ایران آمده و همراه با موسیقی خاصی برگزار می‌شود که تاثیرات موسیقی آفریقایی را در آن می‌توان مشاهده کرد. هرچند مراسم زار که در ایران برگزار می‌شود با مراسم زار در شمال آفریقا تفاوت های زیادی پیدا کرده است. غلامحسین ساعدی نویسنده و پژوهشگر معروف تحقیق جامعی در مورد آئین زار انجام داده است و نتیجه تحقیقاتش را در کتابی جالب و خواندنی به نام «اهل هوا» گردآورده است. بخش عمده اطلاعاتی که در این مطلب ارائه می‌کنیم از همین کتاب استفاده شده است. به گفته ساعدی مردم ساحل نشین جنوب ایران جن ها و ارواح را به شکل باد تصور می‌کنند و معتقدند که هر باد دارای جن های به خصوصی است که می‌توانند وارد بدن انسان ها بشوند. به فردی که تسخیر شده و دچار جن زدگی شده اصطلاحا «هوایی» می‌گویند و تنها راه برای درمان او برگزاری مراسم زار است!

وقتی فردی دچار بیماری شده و ظاهرا با درمان های عادی خوب نشده او را به پیش اشخاصی به نام «بابا زار» و «ماما زار» می‌برند. این افراد متخصص برگزاری مراسم زار و بیرون کشیدن جن ها و ارواح از بدن بیماران هستند. بابا زار و ماما زار با بررسی بیمار ظاهرا تشخیص می‌دهد که او «هوایی» شده و جن و روح وارد بدنش شده است. همان طور که گفتیم تنها راه درمان فرد هوایی شده اجرای مراسم زار است. بابا زار یا ماما زار فرد جن زده یا زار زده را به مدت هفت روز دور از چشم مردم نگه می‌دارد و در این مدت با استفاده از داروها و روغن های ویژه ای او را برای برگزاری مراسم زار آماده می‌کند. یکی از مهم ترین بخش های مراسم زار اجرای موسیقی خاص و تاثیرگذاری به نام موسیقی زار است. مردم بومی معتقدند که موسیقی زار کمک می‌کند تا جن ها مهربان شده و از بدن فرد مبتلا بیرون بیایند. افرادی یک بار تسخیر شده و در مراسم زار بهبود پیدا کرده اند را پس از آن به نام «اهل هوا» می‌شناسند.

همان طور که در بالا هم اشاره کردیم یکی از کلیدی ترین بخش های مراسم زار است و در واقع در این مراسم شاهد نوعی موسیقی درمانی هستیم. هرکسی نمی‌تواند و اجازه ندارد سازهای مخصوص مراسم زار را بنوازد. یکی از سازهایی که در مراسم زار استفاده می‌شود تنبیره با تنبوره اسم که تنها بابا زار و شخص دیگری که بابا زار به او اجازه داده باشد می‌تواند آن را بنوازد. بابا زار یا ماما زار در طول مراسم همزمان با سازها و صدای موسیقی اصواتی را به زبان می‌آورد و در حقیقت، از جن ها می‌خواهند خود را معرفی کنند. به اعتقاد اهل هوا جن ها یا همان بادها اسامی متفاوتی دارند و برای بیرون کشیدن او باید جن را به نام اصلی اش صدا زد. بابا زار با خیزرانی که در دست دارد به بدن بیمار می‌زند و از جن می‌خواهد از بدن فرد بیرون بیاید و او را رها کند.

مردم سواحل جنوبی کشور به ویژه هرمزگان و جزیره قشم شدیدا به وجود جن و زار اعتقاد دارند و به همین دلیل مراسم زار را کاملا واقعی می‌دانند. با این حال، بسیاری از مردم همان مناطق هم هستند که این مراسم را صرفا خرافات و زاییده توهمات می‌دانند. از آن جا که بابا زار و ماما زار برای برگزاری مراسم مبالغ گاها هنگفتی دریافت می‌کند خیلی ها مراسم زار را وسیله ای برای سودجویی و کلاهبرداری می‌دانند. با این حال، شمار افرادی که به جن و روح اعتقاد دارند کم نیست و به همین دلیل امروزه هم این مراسم با شور و حرارت خاص برگزار می‌شود. البته امروزه با وجود پیشرفت های پزشکی وقتی بیماری به نزد بابا زار یا ماما زار می‌رود ابتدا از او خواسته می‌شود به نزد پزشک برود و درمان های مرسوم را انجام بدهد. اگر تمام درمان ها بی جواب مانده و پزشکان او را جواب کرده باشند این جاست که بابا زار و ماما زار متوجه می‌شوند که پای مسائل ماورالطبیعه و جن ها در میان است.

تصویری از آیین درمانی زار

آیین زار

آیین زار در جنوب ایران

تکنیک های دراماتراپی

تکنیک های دراماتراپی

آیین های نمایشی تخلیه روانی

دراماتراپی آیین های نمایشی راهی برای تخلیه روانی

آیین درمانی زار

فیلم آیین نمایشی و درمانی زار( باد زار کارگردان ناصر تقوایی )