نمایش به مثابه درمان

غزاله صدر منوچهری

به تازگی کتاب «نمایش درمانی و تئوری نقش ها» نوشته ی مجید امرایی به همت نشر دانژه منتشر شده است. نویسنده در این کتاب دیدگاه و نظریات علمی و تجربی خود را در زمینه ی دراماتراپی (نمایش درمانی) و جایگاه آن از منظر تئوری نقش ها بیان می‌کند. او بر این باور است که نارضایتی فرد از عملکردهای نقشی بیماری است و سلامتی داشتن قدرت تغییر نقش. ازاین رو، آگاهی از تئوری نقش ها را برای یافتن قدرت تغییر نقش بسیار مؤثر می‌داند.

نشست هفتگی شهر کتاب در روز سه شنبه دوازدهم اسفند به نقد و بررسی کتاب «نمایش درمانی و تئوری نقش ها» اختصاص داشت و با حضور علی حسین سازمند، الهه شجاعی و مجید امرایی به صورت مجازی برگزار شد.

از گواتی تا نمایش درمانی

مجید امرایی اظهار داشت: در تعریف نمایش درمانی گفته می‌شود که درمانی کمکی، غیردارویی، بازی بی خطر و گروهی است که به مدد بازی بداهه و در قالبی نمایشی با هدف تخلیه ی روانی و رفع مساله یا کنارآمدن با مسائل مراجعان مورد استفاده قرار می‌گیرد. مهم ترین هدف نمایش درمانی رفع مساله و تخلیه ی روانی است که در پس بازی نمایشی اتفاق می‌افتد. پیشینه ی نمایش درمانی با رویکرد مدرن آن شاید به چند دهه یا حداکثر یک صد سال گذشته برگردد، اما پیشینه ی این درمان کمکی به روش سنتی در ایران به خیلی پیش از اینها برمی گردد. در ادبیات کهن ایران؛ یعنی در داستان ها، حکایات، روایات و قصه های کهن ایرانی، نمونه های بارزی وجود دارد که می‌توان به آنها از دید رویکرد نمایش درمانی نظر کرد. داستان بوعلی سینا و شاهزاده ی مالیخولیایی ری و داستان پادشاه سامانی و محمد زکریای رازی ازاین دست است. شاید حتی بتوان داستان «طوطی و بازرگان» و تولد زال و ایجاد عقده ی حقارت سام نریمان را هم از این منظر نگریست. همچنین، چنین تفسیری در بسیاری از آیین های کهن نمایشی ایران ممکن است و می‌توان این را با رویکرد درمان به مدد نمایش و نوعی روان نمایشگری تعریف کنیم؛ مثل آیین زار، آیین گواتی که دو آیین کهن ایرانی اند.      

او ضمن بیان توضیحاتی درباره ی محتوا و ساختار کتاب، گفت: بخشی از این کتاب تحت عنوان ویژه واژگان است که واژه های مشترک در حوزه ی نمایش درمانی و روان شناسی و هنرهای نمایشی در آن تجمیع شده است و امیدوارم به درد دانشجویان و فعالان و علاقه مندان به حوزه ی نمایش درمانی بخورد. کتاب «نمایش درمانی و تئوری نقش ها» حاصل تجربه ی ۲۵ ساله ی من در حوزه ی نمایش درمانی است که به مدد انتشارات دانژه منتشر شده است و امیدوارم با اقبال مخاطبان روبه رو شود. به هرحال، هر اثر تألیفی ایرادهایی دارد. امیدوارم وقتی این اثر از فیلتر ذهن صاحب نظران حوزه ی روان شناسی و نمایش درمانی می‌گذرد، بتوانیم در چاپ های بعدی این موارد احتمالی را اصلاح کنیم و اثر را برای چاپ های بعدی برای مخاطبان عزیز بهتر و کیفی تر آماده کنیم.

او بیان داشت: در حال حاضر، نمایش درمانی در جهان در جایگاه درمانی کمکی مورد توجه بخشی از مراکز توان بخشی و بازتوانی و مشاوره ای قرار گرفته است. حتی بُعد آموزش آن در مدارس، سربازخانه ها، حوزه های مهارتی و آموزش مهارت ها مورد توجه قرار گرفته است. در حال حاضر اتحادیه ی جهانی نمایش درمانی مهم ترین مرکز جهانی است که با حضور ده عضو پایه ای و بنیان گذار این اتحادیه در حال فعالیت است. ایران هم از سال ۲۰۱۷ در مقام عضو مؤسس و بنیان گذار در این اتحادیه مشغول فعالیت است. در حال حاضر، انجمن ها و نمایندگان اتحادیه ی نمایش درمانی در بیش از صد کشور جهان در حال فعالیت اند تا مسیر درمان های غیردارویی را برای افراد و علاقه مندان به این حوزه فراهم کنند.

این نمایش درمانگر افزود: به باور من همه ی تحصیل کردگان در حوزه ی هنرهای نمایشی، روان شناسی و رشته های مرتبط با آن می‌توانند در عرصه ی نمایش درمانی فعال باشند، منوط بر اینکه آموزش های لازم را ببینند. در حال حاضر انجمن نمایش درمانی ایران دارای شش صد عضو است که دویست عضو آن با مدرک کارشناسی ارشد و دکتری در سراسر کشور مشغول فعالیت اند. سالانه ده نفر نمایش درمانگر برتر به این افراد اضافه می‌شود. سمینارها و مناسبت های مختلفی برای اتحادیه ی جهانی نمایش درمانی پیش بینی شده است که فعالان این عرصه می‌توانند در آنها مشارکت کنند.

امرایی تأکید کرد: نمایش درمانی هم در کنار درمان دارویی پاسخ می‌دهد هم در کنار درمان های حوزه ی توان بخشی و مشاوره ای و روان شناسی. بنابراین، در هر مکانی که تعدادی انسان در حوزه ای گردآمده باشند و مشغول فعالیتی باشند، از مهدهای کودک و مدارس و مراکز آموزشی و مراکز اصلاح و تربیت تا سربازخانه ها، زندان ها، کارخانه ها، مراکز توان بخشی، مراکز بازتوانی، بیمارستان ها می‌توان از علم نمایش درمانی به جای درمان کمکی استفاده کرد.

او در پایان گفت: امیدوارم این کتاب بتواند وظیفه ی علمی خودش را برای علاقه مندان به این حوزه به درستی به جای آورد. همچنین، در سال های بعد کتاب های دیگری در حوزه ی نمایش درمانی منتشر شود. پیشینه ی تاریخی نمایش درمانی در کشور ما کم نیست، اما خوب است در حوزه ی ارتباط آن با علم و تکنولوژی روز، خصوصاً نمایش درمانی و هنردرمانی از منظر دیجیتالی هم مورد توجه فعالان این عرصه قرار بگیرد و حاصل تلاش هایشان را مکتوب کنند و در اختیار علاقه مندان قرار دهند.

نمایش افسانه نیست

الهه شجاعی اظهار داشت: انسان موجودی اجتماعی است که برای حفظ بقا طالب حضور در جمع است. آنچه دراین بین اهمیت پیدا می‌کند سازگاری هرچه بهتر انسان ها با همدیگر و با محیط است. به نظر می‌رسد امروزه عدم توانایی در بیان احساسات و عواطف و وجود ناگفته های هیجانی سبب به مخاطره افتادن سلامت روانی افراد شده و این اتفاق باعث عدم توانایی آنها در انجام امور محوله و ارتباط گیری مؤثر شده است. هنردرمانی یکی از درمان های غیردارویی برای از بین بردن مخاطرات سلامت روان است که می‌تواند ارتباط گیری مؤثر را به فرد برگرداند.

او ادامه داد: سالیان سال است که انسان از هنر به منزله ی راهی برای بیان احساسات، ارتباط، بهبود یافتن و درمان استفاده می‌کند. هنر یک علم است که با روح و روان هر موجود زنده ای ارتباط مستقیم دارد و فعالیت های هنری گروهی همواره نقش بسزایی در ارتقا و بهبود روابط انسانی داشته است. فرد با حضور در برنامه ی هنردرمانی می‌تواند ارتباطات اجتماعی خودش را بازسازی بکند و بر تعارضات درونی خود غلبه کند. امروزه هنردرمانی یکی از ابزارهای کمک به شناخت و درمان اختلالات روان در افراد دارای معلولیت و سالمندان محسوب می‌شود. هنردرمانی شاخه های مختلفی دارد که از آن جمله می‌توان به نمایش درمانی، موسیقی درمانی، سفال درمانی اشاره کرد. در این راستا موسیقی، سینما و نمایش عناصر اصلی هنردرمانی اند.

او توضیح داد: نمایش درمانی راهکاری مفید و ارزشمند برای بالا بردن اعتماد به نفس در سالمندان و افراد دارای معلولیت به شمار می‌رود که با دادن نقش مناسب با ویژگی های جسمی، روانی و هوشی فرد مهارت هایی همچون «نه گفتن» را به آنها آموزش می‌دهد و مانع انزوا و گوشه گیری آنها می‌شود و زمینه ی بازگشت به فعالیت های اجتماعی را برایشان فراهم می‌کند. گاهی نگرش نادرست و غیرواقع بینانه ی جامعه به توانایی های افراد دارای معلولیت یا سالمندان موجبات ناامیدی و افسردگی آنها را ایجاد می‌کند. نمایش درمانی با مهیا کردن بستر تخلیه ی هیجانی، ایجاد یادگیری و تغییرات رفتاری می‌تواند در تغییر نگرش اجتماعی به گروه های خاص مثل معلولان و سالمندان مؤثر باشد. کم توان های ذهنی گروهی از افراد دارای معلولیت اند که توانایی سازگاری اجتماعی پایین تری دارند. پژوهش های انجام شده نشان می‌دهد که نمایش درمانی می‌تواند سبب بهبود مهارت های ادراکی و حافظه ی شنیداری این افراد شود؛ به گونه ای که تعاملات اجتماعی آنها، قبل و بعد از نمایش درمانی، تفاوت معناداری را آشکار کرده است.

شجاعی تأکید کرد: آنچه مسلم است آموزش مهارت های اجتماعی جزء جدانشدنی برنامه های توان بخشی افراد کم توان ذهنی به شمار می‌رود و نمایش می‌تواند ابزاری خلاق در توسعه ی این مهارت ها باشد. بر این اساس، استفاده از نمایش درمانی هم در مراکز نگهداری شبانه روزی این افراد، هم در مراکز روزانه ی آموزشی توان بخشی می‌تواند تا حد زیادی به ایجاد حس استقلال فردی و جایگزینی احساسات مثبت به جای تجارب ذهنی منفی کمک بکند و سبب افزایش توانمندی آنها در تمامی شئونات زندگی باشد. به بیان دیگر، نمایش درمانی با تمرکز بر توانایی های این افراد به جای ناتوانی های آنها باعث بهبود کیفیت زندگی آنها می‌شود و حتی بر کیفیت زندگی خانواده ی آنها اثر می‌گذارد و به آنها فرصت مناسبی می‌دهد تا به مهارت های ابزار وجود، ارتباط با دیگران، خودشناسی، اعتماد و عزت نفس و بالا بردن قدرت انتخاب و تصمیم گیری دست پیدا بکنند.

سرپرست معاونت امور توان بخشی تهران در ادامه بیان داشت: سالمندان گروه دیگری از جامعه هستند که نمایش درمانی می‌تواند سبب بهبود کیفیت زندگی آنها شود. به خاطر داشته باشیم که سالمندی بخشی از زندگی است. نمایش درمانی در سالمندان با به کارگیری تکنیک های غیر دارویی به حل مشکلات روحی ـ روانی، رفتاری و حتی شناختی در سالمندان کمک می‌کند. اجرای هر نمایش باعث ایجاد و تقویت یک نقش در سالمند می‌شود و با قرار گرفتن سالمند در قالب هر نقش علاوه بر کسب مهارت هایی مانند تقویت حافظه و افزایش اعتماد به نفس، مدل کاهش احساسات منفی همچون ناکامی، خودکم بینی و خشم در وجود آنها می‌شود. نمایش هایی با موضوع های انتخابی توسط خود این افراد، مانند داستان های «شاهنامه» یا نمایش های بی کلام تا حوزه ی شنیداری سالمندان را به چالش می‌کشد و به ما کمک می‌کند که خودشان را در قالب متن ابراز کنند و خلاقیتشان را افزایش دهند و حتی خشم نهفته در درونشان را بیرون بریزند. از بین محاسن نمایش درمانی برای سالمندان می‌توانیم به کاهش استرس، تعامل اجتماعی، بالا رفتن عزت نفس، کاهش دردهای روان تنی، بیان احساسات، هدفمندی زندگی، فعال سازی هر چه بیشتر نورون های مغزی و پیشگیری از زوال عقل و بیدار کردن هوش عاطفی و هیجانی اشاره کرد.

او در پایان گفت: به این ترتیب، استفاده از نمایش درمانی بایستی هم در مراکز نگهداری شبانه روزی سالمندان هم در مراکز روزانه ی توان بخشی آنها جزئی جدی از برنامه های توان بخشی تلقی بشود و با توجه به افزایش جمعیت سالمندان هم در جهان هم در ایران، در سال های آتی شاهد جمعیت قابل توجهی از سالمندان خواهیم بود که برای بهبود کیفیت زندگی آنها بایستی چاره اندیشی بکنیم. اینجاست که جایگاه هنردرمانی و به ویژه نمایش درمانی آشکار می‌شود. نمایش درمانی در جایگاه درمانی غیردارویی به سالمند اجازه می‌دهد با فرورفتن در نقش و حتی بداهه پردازی به جای به خاطر سپردن متن های طولانی احساساتش را آزادانه بروز بدهد. پس همان طور که هربرت رید، تاریخ نگار هنر، در کتاب «پیکره و انگاره » می‌گوید، هنر در سپیده دم فرهنگ بشری کلید بقا و موجب تقویت قابلیت های لازم برای تنازع بقا بوده و همچنان به مثابه کلیدی برای بقا باقی مانده است. از آنچه گفته شد برای بیان ارزشمندی اثر اخیر مجید امرایی استفاده می‌کنم. این نمایش درمانگر متبحر در کتاب خود با اشاره به جایگاه نقش در زندگی انسان بسیار کاربردی و اجرایی به نمایش درمانی پرداخته است و این کتاب می‌تواند راهگشای متخصصان حوزه ی درمان های غیردارویی و توان بخشی برای بهبود تعاملات اجتماعی جامعه ی هدف باشد. به یاد داشته باشیم نمایش افسانه نیست، حقیقت است.

تبیین شایسته ی نمایش درمانی

علی حسین سازمند اظهار داشت: کتاب «نمایش درمانی و تئوری نقش ها» افزون بر توضیح و تبیین شایسته ی نمایش درمانی، ریشه ها و خاستگاه پدیدایی آن را در میان اقوام و ملل و فرهنگ ها به خوبی بازمی نماید و هم به پدیدایی نوعی آن هم به تحول فردی آن در مراحل رشد نگاه می‌کند. از دوره ی پیشدادیان و تأثیر پذیری آن از جهان بینی زروانیسم، آیین مهر و در عهد یونان باستان و پس از ظهور اسلام با شواهد روشنی از تفکر افرادی چون ابن سینا و حکیم طوس و مولانا و با مدارکی مستند، تحول و کاربست نمایش درمانی را توضیح می‌دهد. با مطالعه ی کتاب، خواننده احساس تعلیق و انتظار نمی‌کند. اثری این چنین ذوق و اندیشه خواننده را برای کشف افق ها و قلمروهای تازه بر می‌انگیزاند.

او افزود: امرایی با ذکر مفصل و دقیق (با محوریت موضوع کتاب) به روشنی دیدگاه فروید، یونگ، آدلر و راجرز را شرح داده و مراحل رشد اخلاقی کلبرگ را در پیوند با نمایش درمانی به روشنی بیان کرده است. توصیف و شرح اصطلاحات دانشجویان را در درک درست تر مفاهیم یاری می‌دهد.

سازمند در پایان گفت: امید و اطمینان دارم که خواندن کتاب هم برای اهل هنر و هم برای درمانگران، روانشناسان و روان پزشکان مفید و اثربخش خواهد بود.

نمایش درمانی و تئوری نقش ها

نمایش درمانی و تئوری نقش ها